PERKOVIĆI I PRVI SVJETSKI RAT
Po kazivanju moje bake Stoje i čiče Ilije, sina Dikina, Perkovići su mnogo poteškoća imali dolaskom Austro-Ugarske okupacije 1878. godine. Umjesto trećine, desetine i drugih dažbina morali su plaćati poreze za otkupljenu zemlju, kulučiti na izgradnji puta Rača – Zvornik, graditi škole, poštu i druge objekte. Tada je donesena odluka da se obradjivana kmetovska zemlja otkupi u nekoliko rata, jer je uknjižavanje na ime vlasnika otpočelo 1892. godine.
Najteži period pod Austro – Ugarskom bio je neposredno pred prvi svjetski rat. Tada su duž granice prema Srbiji, u blizini rijeke Drine gradili karaule u koje su smještali pogranične jedinice. Kad su medjudržavni odnosi pogoršani, natjerala je sposobne muškarce da kopaju rovove i to u dvije linije. Početkom avgusta 1914. godine došlo je do velike koncentracije okupatorske vojske u žutocrnim uniformama. Tih dana je izvršena i opšta mobilizacija stanovništva. Mobilisani su svi muškarci koji se u medjuvremenu nisu uspjeli sakriti.
Medju njima su u rat otišli: Stanko Miće Perkovića (1872 – 1916.), Stevan Petrov (1882.), Trifun Petrov (1880.), Cvijetin Petrov (1882.), Jovo Vasilijin (1885.), Diko Pajkov (1871.), Todor Stevanov (1880.), Danilo Djurin (1881.) Rajko Djurin (1883.) i mladić Jovan Trifunov, star 18 godina. Mobilisani srpski borci bili su upućeni na ruski front u Galiciju i italijanski front na Pijavu. Borbe su bile veoma žestoke, prsa u prsa, po najvećem nevremenu u zimu 1916. godine. Na ratištu u Galiciji razbolio se Stanko Mićin, moj djeda, pa je teško bolestan liječen u Pečuju u bolnici. Umro je početkom 1917. godine i sahranjen sa hiljadama poginulih i umrlih Srba na groblju u Pečuju. Baka Stoja i Stevan Petrov su posjetili njegov grob 1924. godine, o čemu sam slušao njihovo kazivanje. Bio sam prijatno iznenadjen prilikom posjete Vojničkom groblju u Pečuju (Madjarska) kada sam sa porodicom 1984. godine posjetio grob djeda Stanka. Groblje je veoma očuvano.
U ovom ratu nestao je i mladić, Jovan Trifunov u borbama na Pijavi ali se za njegov grob ne zna.
Austrijske vlasti nisu uspjele da mobilišu sve sposobne za vojsku, pa su neki Perkovići tu obavezu izbjegli. Većina je, nakon zarobljavanja u Rusiji, dobrovoljno učestvovala i na Solunskom frontu u redovima Srpske vojske. O tim ratnim dogadjajima slušao sam kazivanja od Todora Stevanova i Trifuna Petrova. Svoje doživljaje su vrlo često ponavljali.
Za zasluge u tim ratovima, država je porodicama dodjeljivala zemljište u Jabanuši. Svakoj porodici dali su po 25 dunuma šume i livade, odnosno po ISE, pa se po tome te livade i šume nazivaju Iseta. (Ise – na turskom znači njiva od 25 dunuma zemljišta). Po ISE su dobile porodice: Stanka Mićina, Trifuna Petrova, Todora Stevanova i mnoge druge u Glogovcu.
U toku ovog rata vladala je velika oskudica u hrani, odjeći, obući i higijenskim materijalima. U takvim uslovima nastupile su epidemije i velika smrtnost stanovništva naročito djece. Todoru Stevanovom je 1916. godine umrlo troje djece od tzv. španjolske groznice. Nisu bolje sreće bile ni ostale porodice u našoj familiji. Zarazne bolesti su odnosile skoro polovinu mladog naraštaja, a što se može vidjeti iz popisa umrlih u tom periodu.
PERKOVIĆI ZA VRIJEME DRUGOG SVJETSKOG RATA
“NI MOJI PRECI, NI SELJACI MOG ZAVIČAJA
IZDAJICE NISU BILI.
STIZALI SU NA VRIJEME, GDJE PRAVDA ČEKA,
GDJE JE DOMOVINA ZVALA. “
Desanka Maksimović
Aprilskim slomom jugoslovenske vojske nastupio je ponovo period okupacije, koja će potrajati od 1941. do 1945. godine. Nova, okupatorska njemačka vlast, kao što je poznato u Bosni je predala vlast kolaboracionistima (saradnicima sa neprijateljem – Četnici i Ustaše). Preuzimanjem vlasti od strane ustaša nastupa period progona i hapšenja srpskog stanovništva. Narod je ponovo zaplašen.
Godinu dana prije izbijanja ovog rata, partijska organizacija SKJ-e iz Bijeljine već je bila izvršila značajan uticaj na neke ljude u susjednim selima i u gradu. “Pored pojedinaca koji su aktivno djelovali: Nikola Spasojević, Gajo Andrić i Djojo Perković (podvukao P.P.), postojale su i grupe aktivista i partijske ćelije. ” NJihov zadatak je bio da upozore ljude da se sklone ispred policije i da ne dozvole da budu uhapšeni. “Tom prilikom komunistima iz grada bila su odredjena sela, pa čak i ljudi kod kojih treba da se sklone. Mirku Filipoviću i Vasi Gavriću bila su odredjena sela: Patkovača, Kojčinovac i Glogovac, gdje su živjeli komunisti: Nikola Spasojević, student medicine i Djojo i Vlado Perković iz Glogovca.” *16)
Uoči aprilskog poraza jugoslovenska vojska je bila mobisala sljedeće Perkoviće: Dragu Piljina (rodjen 1908.), Srećka Piljina (1910.), Živana Piljina (1912.), Petra Piljina (1915), Djokana Todorova (1908.), Stevu Todorova (1912.), Branka Todorova (1919.), Mihajla Rajkova (1908.), Djokana Rajkova (1912.), Branka Rajkova (1918.), Jocu Stankova (1907.), Milorada Cvijetinova (1915.), Branka Cvijetinova (1899.), Miću Danilova (1904.), ]eću-Cvijetina Jovina (1907.) i Peru-Perka Filipova (1906.) godine, koji je bio aktivni oficir jugoslovenske vojske.
Po završetku rata, mnogi su pričali o aprilskim dogadjajima i o uzrocima poraza za svega šest dana. Naglašavali su da po zauzimanju položaja za odbranu nisu imali komandnog kadra izuzev podnarednika. Kad se njemačka vojska približila narednik im je rekao: ” Idite sada kud znate. Mi o neprijatelju ne znamo ništa. Bacajte oružje i bježite! Mi s vama više nemamo ništa.” Većina Perkovića je tako i postupila. Bacila je oružje i pošla svojim kućama sa frontova gdje su bili rasporedjeni. Lakše je bilo onim koji su služili u rodu vojske-konjica. Oni su sa kompletnom opremom i oružjem na “svom” konju došli kućama. Opremu i oružje su sakrili od policije.
POZIV OKUPATORA
Lazar Miljanović, seoski knez, uoči Vaskrsa 26. aprila 1941. godine saopštio je okupatorsku zapovijest: “Svi vojni obveznici imaju se odmah javiti vojnim vlastima u Bijeljinu, radi evidencije. Ko se odmah ne odazove čeka ga kuršum u čelo”.*17) Većina uplašenih Perkovića odmah su krenuli prema Bijeljini.
Iz Bijeljine su svi prijavljeni vojni obveznici sutradan upućeni, u vagonima za stoku, kao zarobljenici, u NJemačku. Jedna grupa Perkovića (Mihajlo, Djokan i Branko Rajkov, Mićo, Branko Todorov, Joco i Ilija) rekli su njemačkim vlastima da su braća, pa su zajedno upućeni u logor Stalag X2 Gepruft kod Hamburga, o čemu svjedoči i sljedeća fotografija.
Na fotografiji je grupa zarobljenika iz Logora Stalag XB -68 Gepruft, medju kojima je sedam Perkovića:
1) Mihajlo Rajkov, 2) Branko Rajkov, 3) Branko Todorov, 4) Mićo Danilov, 5) Joco Stankov,
6) Djokan Rajkov 7) Ilija Dikin.
Fotografija je snimljena nakon oslobodjenja Logora 1945. godine. Posebno im je težak život bio prve godine po dolasku u Logor, gdje su oskudno hranjeni, radili teške fizičke poslove, a zimi i bez odgovarajuće odjeće i obuće. Nakon njemačkog poraza pred Moskvom, od 1943. godine zarobljenici su bili rasporedjeni na rad kod seoskih gazda. A u Logoru su samo boravili preko noći. To je dovelo do poboljšanja u ishrani, ali ne i u obavljanju teškog fizičkog rada.
Svaki seoski gazda dobio je dva do tri zarobljenika za rad u polju i za ishranu stoke. Joco Stankov je bio sa Djordjevićem (od Niša) i Ruskinjom Sonjom kod gazde Renken Hansa, 3041 Lunzen-Riep NR.1. Kreis Soltau. Kasnije je često pričao o korektnom odnosu gazde prema njemu, što dokazuje i kasnija prepiska medju njima.
Medjutim, nekoliko Perkovića nije “nasjelo” na poziv “radi evidencije vojnih obveznika” u aprilu 1941. godine jer su bili bolje obaviješteni o namjerama okupatora. Medju takve mogu se ubrojati: Djojo i Vlado Filipovi, Milan Stankov, Luka Danilov, Vasilije Jovin, sudija iz Bijeljine, Todor i Drago Stevanovi, Živan Lukin i Petar Cvijetinov iz Batra. Jedan broj iz ove grupe pripadao je Zemljoradničkoj stranci, koju je vodio prof, dr. Dragoljub Jovanović.
ŽIVOT POD NOVOM OKUPACIJOM
Prvih dana okupacije, u maju i početkom juna 1941. godine Nijemci su sa Folksdojčerima iz Bijeljine dolazili u Perkoviće i uzimali stoku i hranu bez ikakve naknade.*18) Kod stanovništva se uvećava strah i pronošenjem vijesti da će biti protjerani u Srbiju, kao što je već bio slučaj sa protjerivanjem stanovništva Srema u Semberiju i oko Zvornika.
Policija iz Janje često je dolazila u sela, u cilju prikupljanja sakrivenog oružja od strane povratnika iz rasute jugoslovenske vojske poslije aprilskog sloma. Kad im u tome nije pošlo za rukom, otpočeli su da hapse ugledne ljude medju kojima je prvi bio Djojo Perković. On je nakon prvog hapšenja 24. juna 1941. godine ostao tri dana na ispitivanju u Janji, pa su ga pustili kući “kao opozicionera”, jer im vjerovatno ništa nije priznao. Djoju Filipova su po drugi put uhapsili 2. avgusta, na Ilindan 1941. godine i zajedno sa Milanom Kajmakovićem, Dragom Bobarom, Mihajlom Maletićem, Ristom Stjepanovićem i drugim sproveli u Bosansku Gradišku, a zatim u Jasenovac gdje im se gubi trag. Jedini iz te grupe ostao je u životu Risto Stjepanović iz Janje, zahvaljujući bjekstvu zatvorenika iz zloglasnog logora. Pokušaj bjekstva započelo je nekoliko hiljada, a slobode se dočepalo samo 24 logoraša, o čemu je pričao Risto.
Kao što to često biva pojedinci medju kojima i seoski knezovi, stavili su se na raspolaganje okupatorskim vlastima. Mićanović Slavko kaže da su se pojedinci stavili na raspolaganje novoj državi, a drugi su nastojali da sačuvaju interese svoga sela. “Ne odazivajte se ljudi pozivima. Ne slušajte knezove, jer oni čuvaju samo svoju kožu pa ne brinu za vas i vašu kuću”, govorili su organizatori medjuseoskih konferencija. Jedna takva konferencija održana je u šumi Čajir, vlasništvo Stanka Sojića iz Kojčinovca. Medju pedesetak prisutnih od Perkovića bili su Djojo Filipov i Drago Stevanov.*19)
Upozorenja na obazrivost nisu nekim pomogla. Prvo su uslijedila hapšenja 2. i 3. avgusta 1941. godine u Glogovcu i okolnim selima. Uhapšeni su: Perković Stanka Milan, trgovac iz Janje, Perković Živko iz Glogovca, Perković Petar i Živan iz Batra i drugi.
Živko Lukin je uhapšen 09.08.1941. godine kada je na njegovom guvnu radila vršalica za pšenicu. Sa njim je otjeran i Vojo Pantić-Krkušić, koji mu je pomagao u vršidbi. Tog dana iz Glogovca uhapšeni su Simeunovići: Luka, Djoko, Djojo, Pejo, i Jovo, te Miljanović Lazo, Pupić Cvijetin, Nastić Jovo i Živanović Djoko iz Kojčinovca.
FORMIRANJE GRUPE ZA ORUŽANE AKCIJE
Mirku Filipoviću i Vasi Gavriću, koji su bili skriveni kod Vlade i Djoje Perkovića, bilo je naredjeno da intenziviraju prikupljanje oružja.
Rukovodstvo ustanka, kojim je rukovodio Fadil Jahić Španac, odlučilo je da na području Semberije otpočnu sa oružanim otporom od 10. avgusta 1941. godine. Za oružane akcije formirali su tri grupe u: Glogovcu, Brocu i Crnjelovu. Glogovačku grupu partizana sačinjavali su: Vaso Gavrić, student prava iz Bijeljine, Nikola Spasojević, student medicine iz Patkovače, Gajo Andrić iz Pučila, Stevan Joković iz Glogovca, Vojin Bobar, student veterine iz Batra, Andrija Blagojević, opštinski službenik iz Kojčinovca, Boško Andrić iz Pučila, Maksim Stanković iz Zagona, Cvijetin Spasojević iz Glogovca i Blago Gospavić iz Glogovca. Ova grupa je bila brojčano najmanja ali po oružju bolja od drugih. U početku djelovanja imala je 12 boraca, naoružanih sa 8 karabina, 3 lovačke puške, nekoliko pištolja i bombi. U početku oružanog djelovanja organizovala je 22. avgusta 1941. godine napad na žandarmerijsku stanicu u Tavni, koji se završio bez uspjeha. Drugi napad sa crnjelovačkom grupom izvršili su 28. avgusta na žandarmerijsku stanicu u Dragaljevcu.
Ovim oružanim akcijama prethodilo je uništavanje telefonskih linija izmedju Janje i Bijeljine, u selu Kojčinovac 10. 8. 1941. godine. Kao odmazdu za ovu diverziju, žandarmi iz Janje su 11. avgusta pohapsili veliki broj civilnog stanovništva koji se nalazio u blizini porušenih telefonskih linija. Kasnije je grupa organizovala akcije na nenaseljenim mjestima.
Mileva Savić iz Glogovca se sjeća kako su žene ovog kraja imale obavezu da za glogovačku grupu pripremaju hranu. Medju njima su od Perkovićevih bile aktivne: Krunija, žena Miće Danilova, Bosiljka Drage Piljina i Paja Djoje Filipova. Milica, kćerka Djoje Filipova, tada aktivna omladinka, pričala je kako je imala zadatak da prikupljenu vojnu odjeću i obuću iz Perkovića, Miljanovića i Pantića odnese kući Mileve Savić u Glogovac. Osjećala se potreba organizovanijeg rada sa omladinom, pa su Djoko Subotić i Vojin Bobar formirali organizaciju SKOJ-a u Glogovcu 10. novembra 1941. godine.*20) Omladincima su povjerene obaveze prenošenja pošte, izvidjanja, obavještavanje, prikupljanje obuće i odjeće, informisanje i druge.
Možda će biti zanimljiv jedan detalj oko prikupljanja vojne obuće i odjeće, koga se sjećam. Ranije je rečeno da se dvadesetak Perkovića vratilo kućama sa kompletnom vojnom opremom nakon rasula jugoslovenske vojske u aprilskom ratu 1941. godine. Takvu odjeću i obuću donio je i moj otac Joco. Pošto je on otjeran u ropstvo, moja baka Stoja nastojala je da istu sakrije, i možda da nešto iskoristi, putem prekrajanja, za potrebe porodice. Jedne novembarske večeri neko je pokucao na kućna vrata tražeći Jocine vojničke čizme. Baka je iza zatvorenih vrata odgovorila da te obuće nema, ali je nepoznati posjetilac rekao: “Otvori vratašca na lončari (furuna u spavaćoj sobi) i skini sa štapova čizme, trebaju za vojsku! “Baka se iznenadila konkretnim zahtjevom, te je morala da posluša. Kasnije je često pričala kako joj nikako nije jasno otkud su znali gdje je ona sakrila čizme, jer u tu prostoriju skoro da niko nije ulazio i niko nije znao za njen “izum” skrivanja opreme.
RAD U ILEGALI
Kuće Perkovića su bile udaljene od 5 do 7 kilometara od garnizona vojske u Janji, Modranu i Bijeljini, što im je omogućilo da na početku ustanka zbrinjavaju ilegalce u svojim kućama. Tako su u kući Vlade Filipova i njegova brata Djoje boravile skrivene, duže vremena Vukica i Bosa iz Bijeljine. Ustašama to nije bilo sumnjivo. Vlado je imao dvije kćerke, pa su mislili da su njegove jer su se preobukle u njihovu odjeću. Kasnije je to neko potkazao i Vladu su zbog toga pretukli.
O sličnom zbrinjavanju ostavio je zabilješku i Slavko Mićanović. “Često smo išli kući Vlade Perkovića, koji nas je neobično volio i bio najsretniji kad mu dodjemo. Dogovorili smo se s njim da on pokuša da ode do Korenite, da nadje Mirka Filipovića i Milenka Stojakovića, da s njima razgovara i donese nam vijesti od njih. Vlado je odmah pošao i na najveće čudjenje vratio se sutradan predveče. Prešao je preko 60 kilometara. Bio je u Korenitoj. Prema njegovom pričanju, tamo je sada pravo opsadno stanje. Partizana ima “ko na gori lista”. Spremaju se, izgleda da negdje idu.
Kad naidjo’ na Korenitu ” – pričao je Vlado – “a neko ti se proguli: Stoj, veli, ko ide?! “
“Terenac, boga ti tvog! ” – odgovaram ja njima.
“I odmah me pustiše! “
Putem je Vlado nailazio na četnike, i kad je išao tamo i kad se vraćao, ali niko na njega, kao starijeg čovjeka, nije obraćao pažnju.*21)
Kad su Vladu u Korenitu poslali, u njegovoj kući su boravili: Savo Pešeljević iz Trnove, Andrija Blagojević iz Kojčinovca, Djoko Subotić iz Bijeljine, Bosa Matić iz Bijeljine i Slavko Mićanović. Tu su se sklonili po povratku iz Čengića, odmah nakon saznanja da je uništen dio Štaba majevičkog odreda, 20. februara 1942. godine u Vukosavcima.
Četnici su ponovo napali Majevički odred 28. februara 1942. godine, pa je grupa semberskih partizana, poslije teškog povlačenja i probijanja kroz obruče potražila predah u kućama Perkovića, Matovića, Zelenovića i Gospavića u Glogovcu. Od tada su česti upadi domobrana, legije i četnika u cilju pretresa zaselaka i hvatanju preostalih, razbježanih boraca.
Bosiljka Matić-Sibinović, gimnazijalka iz Bijeljine, zabilježila je svoj boravak u Perkovićima, nakon poraza u Vukosavcima.
“Za borbu odreda u Vukosavcima doznala sam u selu Čengiću, gdje sam bila po dolasku u Odred iz Korenite. Kratko iza toga otišla sam sa Slavkom Mićanovićem, Djokom Subotićem i Andrijom Blagojevićem u Glogovac i sklonila se kod Vlade Perkovića. Tada nisam nikoga poznavala u ovom selu, niti sam znala ko pripada partijskoj ili omladinskoj organizaciji, niti ko su simpatizeri pokreta. U narednih desetak dana, koliko sam bila kod Perkovića, doznala sam da se jedan broj drugova poslije razbijanja Odreda, takodje nalazi kod sigurnih ljudi u Glogovcu.
U medjuvremenu su nailazili kod Vlade Perkovića, pojedini drugovi – rukovodioci sa terena, kao Djoko Subotić, Dragiša Maksimović, Andrija Blagojević, Gajo Andrić, koji su nas obilazili i upućivali kako da se držimo, s obzirom na neprijateljski teror na terenu nad simpatizerima pokreta. Uputstva su glasila da se treba primiriti i sačekati neko vrijeme dok se situacija ne raščisti. Kako je ubrzo došlo do četničke provale u kući Joje Gospavića, saslušanje i maltretiranje Perkovića, to smo Vukica Vasić i ja, morale da promijenimo svoje sklonište.”*22)
Saznalo se za boravak grupe partizana u Glogovcu, pa su domobrani iz Janje izvršili pretres 26. aprila 1942. godine. Tom prilikom uhvatili su Žiku Perića iz Pučila, Osmana Bešlagića, Nevresa Islamovića iz Bijenjine i druge. Za odmazdu su pohapsili: Vladu, Teodora i Dragu Perković, Milku Zelenović i Joju Gospavić. Nakon ispitivanja i maltretiranja pustili su kućama sve izuzev Vlade Perkovića. Od tog hapšenja Vladi se gubi svaki trag.
Zahvaljujući zabilješkama Vojina Bobara iz Batra, očuvano je sjećanje o njegovom ilegalnom radu u Perkovićima.
“Boraveći u Glogovcu, u kući Vlade Perkovića, povezao sam se sa Jovom Sojićem i Lukom Zelenovićem. Preko Jove organizovali smo sastanak, koji je kasno uveče održan u kući Todora Perkovića. Sastanku je prisustvovalo oko 30 ljudi. Isto veče izabran je i odbor u koji su ušli: Todor i Drago Perković, Jovo Sojić, Luka Zelenović i Drago Matović. Na sastanku je odlučeno da Todor Perković održava vezu sa Janjom, jer je on u ovom mjestu imao veliki broj prijatelja i poznanika. Todor je u Janji trebalo da se poveže sa domobranskim satnikom kako bi od njega dobivao obavještenja o namjeri domobrana u selima oko Janje.”*23)
Početkom 1942. godine kod Perkovića su u najmu bile sluge, mladići od 17 do 18 godina starosti. Kod Pilje je bio LJubo, kod Todora Branko Krstić, a kod Stoje Milan. NJih trojicu je za borbu vrbovao Luka Danilov i oni su bez najave nestali 7. januara 1942. godine. Kasnije se saznalo da su stupili u partizane, o čemu mi je pričao Branko Krstić.
Uslovi života i rada u Perkovićima, od februara do decembra 1942. godine, bili su veoma teški, o čemu piše Stojan Tomić.
“Nijemci otvoreno, javno napadaju i ubijaju, ne samo komuniste i komesare nego i mladiće koji se bore protiv fašizma i okupatora. Dio vojnog i partijskog rukovodstva je izginuo i valjalo ga je nadoknaditi novim kadrovima. Najbrojnija vojna partizanska organizacija je nestala sa ovog područja. Narod je prestrašen i opterećen neizvijesnošću. Te godine zima je bila veoma oštra pa je i ona zadavala mnoge poteškoće”.*24)
Domobrani su po Isetima hapsili i čobane, pa je bilo poteškoća i oko prehrane stoke i nemogućnosti prodaje na pijaci u Bijeljini.
POZADINSKI RAD
Na početku ovog dijela teksta bilo je nekoliko riječi o aktivnosti omladine u prikupljanju odjeće i obuće, ali je o tom zabilježio više podataka Jovo Sojić.
“U februaru 1943. godine sakupljena je hrana za NOV, te je istu trebalo iz Dvorova prebaciti na 30 zaprežnih kola u Glogovac, preko tri ceste koje dobro čuvaju neprijatelji. Tu istu hranu iz Patkovače, u toku jedne noći omladina je smjestila na odredište u Glogovac.”*25)
Tada je omladina angažovala žene Perkovića da na svojim šinskim kolima prevezu teret do Korenite. U tom transportu su učestvovale: Cvija, žena Djokanova, Cvijeta, žena Jocina, Draginja, žena Živanova, Saja , žena Milanova i druge iz Glogovca.
Za vrijeme strogog ilegalnog rada, posebno u 1942. godini, mnogi aktivisti, pozadinski radnici i borci koji su se zatekli na ovom terenu, skrivali su se po zemunicama, slamama i sjenicima štala za krupnu stoku. Razumljivo je da za njihove boravke mnogi ništa nisu znali, izuzev pozadinskih radnika od kojih je jedan bio i Luka Danilov u Perkovićima i Krunija, žena Miće Danilova. Luka je za te potrebe imao više izgradjenih zemunica, koje je bilo skoro nemoguće otkriti. Takvu jednu podzemnu jamu vješto je maskirao u Krčevini, na njivi zasijanoj kukuruzom, da je ni mi čobani nismo uočili iako smo svakodnevno prelazili preko nje. Obično su gradjene u kućama ispod poda, u medjama kraj puta, potkopavane u kanalima ispod žila drveća. U njima su se skrivali i ranjenici koji su izostajali od jedinica zbog bolesti. Najčešće su ih hranili čobani, jer u njih niko ne bi posumnjao.
ZBOR ŽENA SEMBERIJE U GLOGOVCU 1943. GODINE
Zabilježeno je više sjećanja o organizaciji i održavanju zbora žena u Glogovcu 1943. godine. O tome pišu Nada Manojlović i Mileva Savić, a pričaju Milica i Milenko Djoje Perković.
”Neposredno poslije ove velike akcije oko zbrinjavanja ranjenika i bolesnika krajem ljeta 1943. godine, u hrastovoj šumi izmedju sela Glogovca i Kojčinovca, okupile su se žene Semberije na zbor da ocijene svoj rad i da čuju vijesti o borbi naših jedinica i Crvene armije. Usred šume same su sagradile tribinu, ukrasile je ćilimima,
sa zastavom i Titovom
slikom. ”*26)
Mileva Savić dalje objašnjava: ”Mi smo se za taj zbor posebno pripremile. Ispisale smo parole i masovno krenule na zbor. Prisustvovalo je preko 10.000 žena, omladine i pionira iz čitave Semberije. Na zboru je govorio Rodoljub Čolaković. U jednom trenutku su oko nas odjeknuli pucnji. Iznenadjeni i uplašeni počeli smo da bježimo. Medjutim, pucnjavu su izazvali pioniri koji su i sami učestvovali na zboru. Zadatak im je bio da poslije zbora izvrše pionirsku vježbu, ali oni su nepažnjom pucnjavu otpočeli ranije. Drug Jovo Sojić je pohitao i povikao da to pioniri pucaju. Žene su se smirile i vratile na zbor koji je nastavljen. Ovaj zbor je mnogo značio za naš rad u tom periodu.”*27)
DJECA I RAT
Milenko, sin Djoje Perkovića i Nikola Rankić iz Glogovca bili su zaduženi za organizaciju i rad pionirskig podmlatka. O tome su mi pričali Milenko i njegova sestra Milica.
Odred je bio organizovan po četama, vodovima i deseteinama. Svaki pionir “morao” je da napravi drvenu pušku, drvene bombe, i po bacač za xepove koji pod udarom detoniraju. Čepove za pištolje, čepare, nabavili su Nikola Rankić i Milenko u Bijeljini 12. avgusta 1943. kada je ona prvi put oslobodjena. Pronašli su pune sanduke i donijeli ih u Glogovac.
Za zbor žena pioniri i omladinci su dobili konkretne zadatke. Milica Djojina i Olga Kecmanović trebalo je po završetku zbora da recituju i otpjevaju tekst himne “Hej Sloveni”. Pioniri su trebalo da čuvaju stražu oko prostorije zbora i da po završetku, na pucanj iz pištolja komandanta, svi bace naprave od drveta s čepom koje prilikom dodira sa zemljom, pucaju. Medjutim, desila se nesmotrenost. Neko je prilikom montiranja čepa na svoj “bacač” izazvao eksploziju u momentu kada su prisutni aplauzom odobravali riječi govornika. Ostali članovi odreda su bacili svoje naprave pa je nastala pucnjava koja je podsjećala prisutne na napad neprijatelja. To je izazvalo paniku koju je teško bilo smiriti.
Naravno, organizatorima skupa bilo je veoma neprijatno što je došlo do pometnje u realizaciji programa. Rukovodiocima odreda nije bilo lako da opravdaju svoje postupke. Veći broj omladinaca i izraslijih pionira, poslije ovog dogadjaja stupili su u narodnooslobodilačku vojsku. Od Perkovića to su: Milica i Milenko Djojin, Danilo Rajkov, Andrija i Boro Dragin. Pridružio im se i LJubo Dikin, po povratku iz ropstva iz NJemačke. Milica je nakon formiranja kulturno-umjetničkog agitprop društva u Badovincima postala njegova članica i sa njima izvršavala zadatke do kraja rata. Andriju su neprijatelji zarobili u prvim borbama negdje kod Tuzle i do oslobodjenja proveo je u zatvoru kod Zagreba. (O tome vidi zabilješku po kazivanju Andrije Perkovića).
BORBE ZA OSLOBODJENJE BIJELJINE
Dva dana i dvije noći vodjene su žestoke borbe za oslobodjenje Bijeljine. Drugog dana iz Srema je stigla u pomoć Treća vojvodjanska brigada. Medjutim kasarnu je teško bilo zauzeti. Kombinovanim napadom Prve, Druge, Treće vojvodjanske i Majevičkog odreda, Bijeljina je oslobodjena 13. avgusta 1943. godine, o čemu opširno pišu Rodoljub Čolaković i Jeremija Perić.*28)
Janja je bila oslobodjena 6./7. avgusta 1943. godine i od tog datuma u Perkovićima NOV-a organizovala je pozadinske jedinice koje su napadale neprijatelje u Pučilama. Tada su u ovom zaseoku bili na oporavku ranjenici i iscrpljeni borci. U našoj kući se oporavljao Vojo Crnogorac, kasnije poznati društveni radnik. Sjećam se da je u slobodno vrijeme stalno oštrio hirurške noževe na koritu kod bunara.
Nakon nekoliko dana oslobodilačka vojska se povukla iz Bijeljine, poslije žestokih borbi u Bosanskoj Rači protiv Osme ustaško-domobranske pukovnije.
Druga i Treća vojvodjanska brigada i Majevički odred su ponovo oslobodili Bijeljinu 24. septembra 1943. godine u 20.00 sati, poslije žestokih borbi koje su trajale puna dva dana. Poslije 29. oktobra 1943. godine situacija u Semberiji se veoma komplikovala. Tada je pokrenuta šesta ofanziva za uništenje NOV od strane njemačkih zelenokadrovskih i četničkih jedinica. Ništa bolja situacija na ovom području neće biti ni poslije 11. aprila 1944. godine, u toku VII neprijateljske ofanzive, jer je Okružni komitet partije naredio da se svi politički i vojni radnici povuku u Trnovu. Četnici preuzimaju vlast i čiste teren od pristalica narodnooslobodilačkog pokreta.
Po dolasku četnika u Glogovac, odmah postavljaju svoje odbornike sa velikim ovlaštenjem. Takva ovlaštenja u Glogovcu dobio je Simeunović Drago pa je i on učestvovao u donošenju odluka i presuda u cilju likvidacije svih učesnika i simpatizera NOV-e, o čemu je opširnije pisao Savo Mladjenović, rodom iz Kojčinovca.*29)
U junu 1944. godine četnici Luke Damjanovića smjestili su se u zaselak Perkovića, sa štabom u Piljinoj kući, a Rajko Banjčić u kući Milana Novakovića. Za odbornika imenovali su Rajka Perkovića, sina Djurina.
U cilju kažnjavanja zatvorili su 40 Glogovčana u čardak Voje Pantića. NJih su nakon ispitivanja i batinanja pustili kući, izuzev tada osudjenih na strijeljanje. Smrtnu kaznu strijeljanjem izvršili su javno nad: Krunijom i Dragom Perković, Mirkom Zelenovićem i Mikom Perićem. Od Perkovića pretučeni su: Saja, žena Milanova, Todor Stevanov i njegova žena Jela, Rosa, žena Dragina, Pelka , Vladina žena, Paja, Djojina žena, Mara, Lukina žena, Anica, Djokanova žena i Draginja, Todorova žena.
Zbog ovakvih postupaka i čestih maltretiranja od strane četničkih trojki pozadinski radnici su donijeli odluku da formiraju udarne grupe u cilju likvidiranja četničkih odbornika, glavnih potkazivača. U avgustu 1944. godine partizanska četvorka je napravila zasjedu u Čardačinama, na cesti ispred kuće Milana Živanovića. Iznenada je osula mitraljesku vatru po četničkoj koloni. U tom sukobu poginula su četiri četnika.
Za odmazdu četnici su narednog dana u hrastiku Tešića u Ljeskovcu strijeljali nekoliko mještana, medju kojima i Spasu Vlade Perkovića, djevojku od 22 godine. Ostale pohapšene, pretukli su i pustili kućama.
Te jeseni u četnike je mobilisan Diko Ilije Perkovića, mladić od 17 godina. Po priči njegovog brata Pere, Diko je poginuo u borbama oko Kalinovika, ali se za njegov grob ne zna.
TIFUS HARA PERKOVIĆIMA
Naš narod kaže: “Dobro došlo zlo, ako dolazi samo”. Ali, nesreća i čvorci nikad ne dolaze sami. Tako je bilo i ovih ratnih, nesretnih godina. Uporedo sa ratnim teškoćama, oskudicom u hrani, odjeći i obući, strahom od neprijatelja, čestim pogibijama nedužnih udružiše se i zarazne bolesti. Pjegavi tifus harao je Perkovićima “kao kosom”. Uselio se u sve kuće i “kosi li kosi”. Stariji i nejač skoro svakodnevno umiru bez ikakve pomoći. Od te opake bolesti iste godine su umrli: Jela, kći Ilijina, djevojka od 20 godina, Anica, žena Jove Vasilijina, Cvija, žena Ilijina, Živana, žena Piljina, Stevika Petrov, Stevka, žena Stevikina, Mara, žena Danilova i drugi.
USLOVI ŽIVOTA PRED KONAČNO OSLOBODJENJE GLOGOVCA
Putni pravac Zvornik – Janja – Bijeljina – Brčko imao je izuzetan značaj u planovima okupatora krajem 1944. i početkom 1945. godine. Taj put je neprijatelj branio svim raspoloživim snagama. NJim su se povlačile Prva vazduhoplovna-pješadijska, 117. i 7. SS “Princ Eugen” divizija i borbena grupa “Skenderbeg”. Narod kaže: “Teško zemlji kuda vojska prodje”. Nije ta brojna vojska mirno prolazila, već su se 16. decembra 1944. do konačnog oslobodjenja 2. aprila 1945. godine vodile borbe skoro neprestano. *30)
Partizanske jedinice su stalno napadale neprijateljsku kolonu, čak i raspoloživom avijacijom. Cesta je bila zakrčena uništenim i zapaljenim vojnim teretnim vozilima, pobijenim konjima i drugom opremom. Prilikom napada avijacije njemački vojnici su se sklanjali u kuće Perkovića iz kojih su pucali na niskoleteće avione. To je unosilo veliki strah medju majke i djecu. U njihovim kućama je bilo puno izbjeglog stanovništva iz porodica Živanović, Maletić i drugih. Naša kuća je bila prepuna žena i djece. Hrane nije bilo za sve. NJu su odnijele prethodne jedinice koje su prošle ovim pravcem. Ovuda je prošla i vojska Draže Mihajlovića, prilikom povlačenja iz Srbije. U tri pokušaja oslobodjenja Bijeljine u našoj kući je bio smješten komandni kadar 1. bataljona 6. proleterske brigade. U tom vremenu je ova jedinica napadala položaje neprijatelja na brdu u Pučilama iznad njiva Prosjeke, a kod Todorove kuće je bila kuhinja za ovu jedinicu.
ŽIVOT NAŠE FAMILIJE POSLIJE DRUGOG SVJETSKOG RATA
Osiromašena i dijelom uništena familija Perković u toku minulog rata je s nestrpljenjem očekivala povratak očeva i muževa iz zarobljeništva iz NJemačke. Sredinom avgusta sretno su se vratili: Radovan i Milan Lukin, Drago, Živan i Petar Piljin, Djokan, Stevo i Branko Todorov, Mihajlo, Djokan i Branko Rajkov, Joco Stankov, Mićo Danilov i Ilija Dikin. (Za ostalu familiju Perkovića u Batru i Šapcu nema podataka). Odmah se prionulo na posao oko popravke oronulih kuća, obrade zemlje, školovanja i opismenjavanja nepismenih, jer u toku rata škola nije radila. Sva prispjela i prerasla djeca za školu uključena su u neku vrstu tečaja koje je podučavao Mijo Krkušić-Pantić u šljiviku na Vaskovića brdu. Tečaj za odrasle je vodio Srećko Piljin u kući pokojnog Luke Danilova. U tečaj je bilo uključeno oko dvadesetak djevojaka i žena iz naše familije.
Osnovna škola u Janji je počela sa radom u septembru 1945. godine, prvo u hladovini pod orasima, na igralištu, a zatim u zgradi bivše banje, da bi po opravci stare školske zgrade otpočela rad u istoj. Nije bilo ništa od školskog namještaja, pa su učenici sjedili na podu. Ni pribora za pisanje nije bilo, pa se nastava više slušala nego što se moglo zapisati ili učiti iz knjiga.
Po selima su formirani narodni odbori i seoska straža. U to vrijeme bilo je dosta neprilika od strane poražene vojske koja se sakrivala na ovom terenu i vršila razne vrste odmazde. Mještane Glogovca su pratile i druge nedaće, medju kojima i nedostatak hrane, odjeće i obuće. Uvedeno je snabdijevanje pomoću tačkica. Robe nije bilo u dovoljnim količinama, pa je posebna komisija odobravala podjelu onima kojima je najpotrebnija.
Osiromašenu zemlju trebalo je pomoći. U tome su velikog udjela imali poljoprivrednici sa svojim proizvodima. Postepeno su uvodjene obaveze u isporuci svih vrsta prehrambene robe za potrebe države. Takodje su sprovodjene naredbe o tzv. planskoj sjetvi. Sve je bilo planirano, osim prirodnih nepogoda koje su uticale na proizvodnju. Zbog poznatog sukoba sa Inforbiroom (savjetodavni organ komunističkih partija istočnih zemalja) u 1948. godini, pojačani su pritisci za uključenje u zemljoradničke zadruge. Predstavnici vlasti su često pozivali domaćine na sastanke na kojima su ih ubjedjivali u prednosti zadružnog života. Sve one koji su u to izrazili sumnju kažnjavali su na razne načine pa i povećanjem obaveza. Oni koji to ne bi mogli ispuniti, pozivani su u Opštinski ured koji je bio smješten u nacionalizovanoj kući Borivoja Maletića u Kojčinovcu.
Medju češće pozivane iz Perkovića su bili: Rosa, žena Dragina, Joco Stankov, Drago i Živan Piljin, Radovan i Milan Lukin, Jovan Žikin i drugi. Bilo je raznih kazni, kao na primjer zatvor ili nacionalizacija imovine. Andrija Dragomirov je bio kažnjen 15 dana zatvora a Radovanu Lukinom je oduzeta zemlja u korist društvene svojine.
Zemljoradnička zadruga u Glogovcu formirana je 1949. godine na Brdu, oko 500m udaljenosti od posljednjih kuća Perkovića. Zahvatala je i oveći šljivik Joce Stankova koji je tih godina donosio pun rod, s obzirom na desetogodišnji zasad. U zadrugu se, po mom sjećanju, od Perkovića uključio samo Todor.
On tu ponudu nije mogao odbiti, s obzirom na njegovu aktivnost u toku rata, a kao gazda trebalo je da posluži kao primjer ostalim. O tim zadružnim poslovima više zna Jovan Perković, sin Djokanov, jer je duže radio u njoj kao knjigovodja. Nakon nekoliko godina rada, bez većeg uspjeha, Zadruga je pripojena većoj društvenoj organizaciji. Najgore je bilo u toku sušne 1951. godine, u kojoj je i Zadruga došla u veliku materijalnu oskudicu. Nije bilo sredstava da se isplate zaradjeni trudodani, pa su je članovi počeli napuštati, medju njima i Todor. Tih godina sprovodjene su i agrarne reforme. Prva je obuhvatila nacionalizaciju zemljišta od bivšših begova i kapitalista, a 1953. godine sprovodjen je zakon o zemljišnom maksimumu, po kome je bilo odredjeno da domaćinstvo može imati 100 dunuma (10 hektara) obradivog zemljišta, plus šljivike i šume. Po tom zakonu oduzeto je dosta obradivog zemljišta od Perkovića. Na tom zemljištu je kasnije formirano veliko zadružno imanje.
Takav odnos prema selu imao je uticaj na podmladak Perkovića, pa su ih roditelji usmjeravali u škole. Istina, i nagli razvoj industrije i prosvjete zahtijevao je mlad, stručan kadar, pa je država na razne načine stimulisala školovanje. U mnogim gradovima otvarane su nove škole sa djačkim domovima za prihvat seoske djece, a bolji djaci, kakvi su bili Perkovići, imali su i nagradne stipendije.
Zbog potrebe u kadrovima iz gimnazije u Učiteljsku školu prešli su Borivoje i Milenko Perković. Ovo je na neki način uticalo i na mladje generacije koje su masovno krenule u osnovnu i srednju školu. (Vidi popis stručnih kadrova familije Perković)
Odlivom većeg broja mladjih generacija, koje su putem školovanja promijenile zanimanje i mjesto boravka, nastala je nova faza u raspadanju patrijarhalne porodice Perkovića. U zamjenu za novousmjerenu, školovanu radnu snagu pristupilo se 70-tih godina nabavci traktora i savremenih poljoprivrednih mašina koje su olakšale obradu zemlje. Usitnjeni posjedi povećali su intenzivniju proizvodnju na manjim površinama i preorjentaciju na proizvodnju povrća, gajenje stoke u manjim farmama, proizvodnju rasnih pilića i drugo.
16 Cvijetin-Cviko Radovanović: Organizovanje prvih partizanskih grupa u Semberiji i njihov sastav,
Semberija u NOB i sacijalističkoj revoluciji 1941. godine, str.221
17 Podaci o zarobljenicima iz Semberije nalaze se u Muzej-zbirci u Bijeljini i Institu za društvena istraživanja u Sarajevu
18 Vojin Bobar: O ustanku na području Janje i Trnove, Semberija u NOB, knjiga II,str.389
19 Vojin Bobar i Jovo Sojić: O ustanku na području Janje i Trnove, Semberija, II,str.393
20 Nebojša Spasojević: Semberija u NOB, knjiga III, str. 234
21 Slavko Mićanović: S Majevice i Semberije, Sarajevo 1981. godina, str. 85
22 Bosiljka Matić-Sibinović; Rad sa omladinom i ženama u Semberiji 1941-1942., Semberija u NOB-u, knjiga II, str. 292
23 Vojin Bobar: Ustanak u selima oko Bijeljine, Istočna Bosna u NOB, knjiga I, Beograd,1971. godine, str. 316
24 Dr. Stojan Tomić: Procesi političke orjentacije u kriznim situacijama, Semberija u NOB-u II, str. 70
25 Joso Jović: Omladinska radna divizija u Semberiji, Istočna Bosna u NOB-u, str. 385
26 Nada Manojlović; žene Semberije i Majevice u NOB, Istočna Bosna, Beograd, 1971. godine, knjiga II, str115
27 Mileva Savić:Postala sam komunista, Semberija u NOB, II, str. 760
28 Jeremija Perić: Borbena dejstva NOV na Majevici i Semberiji, Semberija, knjiga IV, str.45
29 Savo Mladjenović: Zločini četnika na području Kojčinovca i okoline, Semberija, knjiga V, str.350
30 Rudi Petovar i Savo Trikić: Ponovo u istočnoj Bosni, Šesta proleterska brigada, Beograd 1982. godine, str. 589-646